آیینه زبان مردم
فرهنگ عامه؛ از انزوا تا فرهنگ‌نامه
فرهنگ عامه، با همه پویایی و آفرینندگی درونی‌‌اش، به‌سبب نگاه و تلقی تاریخی به آن از میدان ادب و هنر رانده شده بود. ازاین‌رو تحقیقات فولکلوریک یا پژوهش‌های فرهنگ عامیانه در ایران تا مدت‌های زیاد ریشه در فعالیت‌های ذوقی و تفننی ادبای ما داشت. اما در بین شاعران، نویسندگان و محققان معاصر عده‌ای با کوشش‌های فرهنگی خود تأثیر فعالانه در احیای توجه به فرهنگ بومی و عامه مردم ایران به‌جا گذاشتند.
علی‌اکبر دهخدا اولین کسی بود که در آثارش به‌ویژه امثال و حکم به فرهنگ و ادبیات عامیانه و مردمی پرداخت اما کتاب یکی بود یکی نبود اثر محمدعلی جمالزاده را پیشرو در گردآوری فرهنگ عامیانه می‌دانند. این کتاب بعدها تکمیل شد و با همکاری دکتر محمدجعفر محجوب با عنوان فرهنگ لغات عامیانه در سال ۱۳۴۱ منتشر شد.
برتری کتاب کوچه بر سایر فرهنگ‌های عامه
کتاب کوچه شاملو ادامه‌دهنده و کامل‌کننده حرکتی بود که با جمالزاده جان گرفت. اما در برابر همه کوشش‌ها در جمع‌آوری و شناخت فرهنگ و زبان عامیانه، کتاب کوچه چند گام جلوتر برداشته است:
۱. هر اصطلاح یا واژه دارای الفبای صوتی یا آوانگاری است، درنتیجه خواننده می‌تواند آن واژه را به‌همان صورتی بشناسد که در زبان محاوره و گفت‌وگو به‌کار می‌رود.
۲. علاوه بر معانی هر مدخل، کاربردهای گوناگون اصطلاحی، تعبیری، تمثیلی، حِکَمی و نیز ترکیبات جمله‌ئی و شبه‌جمله‌ئی توضیح داده شده است.
۳. سابقه ادبی یا تاریخ واژه‌ها با خاستگاه اجتماعی و فرهنگی آن‌ها بیان شده است. همچنین بررسی تطبیقی مدخل‌ها در شهرها و مناطق مختلف و روابط فرهنگی آن‌ها نشان داده شده است.
۴. کتاب کوچه زبان مردم امروز ایران است. شاملو تلاش نکرده در گردآوری آنچه مردم به زبان می‌آورند گزینش کند و صرفا کلمات مؤدبانه یا خوب را به‌کار ببرد.
۵. از آنجا که کتاب کوچه تنها به توضیح اصطلاحات و لغات محدود نشده، بسیاری از آیین‌ها وباورها و رسوم مردم ایران را توصیف می‌کند که هنوز رایج است. برای مثال درباره کفتربازی، ضمن شرح واژگان کفتربازان، اطلاعات کاملی درباره کفتربازی ارائه می‌کند. انواع بازی‌ها، ترانه‌ها، رسوم مربوط به مشاغل و هنرها در این کتاب تشریح شده‌اند.
قصه کتاب کوچه از کجا شروع شد؟
شاملو خودش درباره انگیزه اصلی در تدوین کتاب کوچه گفته است: «پدرم دایه پیری داشت که در حاضرجوابی و متلک‌پرانی یکه بود. به ریزو‌درشت و کوچک‌وبزرگ و عرب‌وعجم رحم نمی‌کرد و شیرین‌کاری‌ها و زخم‌زبان‌هایی که برای خنداندن اهل خانه به این‌و‌آن می‌زد میان خودی‌‌ها و همسایه‌های دورونزدیک نقل محافل بود. بزرگ‌ترهای خانواده از او با صفت چِکّه یاد می‌کردند و من که عاشق و واله او بودم به هر دری می‌زدم که بفهمم معنی دقیق آن چیست. اما هیچ‌کس نمی‌توانست این کلمه را برای من معنی کند.
پیرزن مُرد ولی این کلمه همان‌طور تو خاطر من ماند تا وقتی که پدربزرگ مادری‌ام برای سرپرستی دختر و نوه‌هایش آمد نزد ما ماند. این میرزا شریف‌خان عراقی مردی بود تحصیل‌کرده روسیه و زبان‌دان و اهل کتاب و مطالعه. حدودا دوازده ساله بودم که راه استفاده از لغت‌نامه‌ها را به من آموخت و اولین چیزی که در فرهنگ آنندراج او دنبالش گشتم کلمه چکه بود. به پدربزرگ گفتم این لغت را نمی‌توانم پیدا کنم و او برایم توضیح داد که این‌جور لغات ساخته عوام‌الناس است.
به‌همین سادگی استارت زده شد و به‌این‌ترتیب مادرْآقا پدربزرگ کتاب کوچه است!»
در طی سی سالی که احمد شاملو به گردآوری مداخل این فرهنگ عظیم صرف کرد، دو بار مجموع برگه‌ها، فیش‌ها و یادداشت‌هایش یک‌سره از میان رفت و ناچار شد کار را از نو شروع کند.
آیدا سرکیسیان، بانوی محبوب و همسر شاملو، درباره تلاش‌های او می‌گوید:
«کتاب کوچه از سنین نوجوانی شاملو با جمع‌آوری لغات و اصطلاحات ادبی که در کتاب‌ها نیست، اما از زبان مردم کوچه و بازار می‌شنید، شروع شد. بزرگ‌تر که می‌شود، فرهنگ‌ها و لغت‌نامه‌ها را می‌بیند و با کارهای هدایت و جمالزاده و دهخدا و دیگران آشنا می‌شود. در نتیجه می‌بیند که روی امثال و حکم و اصطلاحات و گویش‌ها و برخی کلمات کارهایی شده است.
شاملو کلمه یا اصطلاحی را از روی کتاب در فیش می‌نوشت و اگر مورد خاصی بود، منبع آن را هم یادداشت می‌کرد تا دوباره به آن مراجعه کند. کم‌کم این فیش‌ها زیاد شد که در جابه‌جایی‌ها تعدادی از آن‌ها از بین رفت و شاملو دو سه بار و حتی می‌توانم بگویم چهار بار از نو کار کرد.»
شاملو قبل از آنکه به تدوین کتاب کوچه بپردازد، علاقه خود را به مردم کوچه و بازار در برخی اشعار، مثل پریا و دخترای ننه دریا، نشان داده بود. همین‌طور در نشریاتی چون کتاب جمعه، کتاب هفته و هفته‌نامه خوشه که سردبیر آن‌ها بود پیوسته مقاله‌هایی را درباره فرهنگ مردم و مردم‌نگاری منتشر می‌کرد.
بازتابی از فرهنگ و زبان و زندگی مردمان ایران
در کتاب کوچه، روح ایران و بوی مردم ایران سیلان دارد. شاملو در بازتابانیدن این روح تا هرکجا که امکان دسترسی داشته پیش رفته و به بیشترین گونه‌های فرهنگ عامه یعنی قصه‌ها، مثل‌ها، افسانه‌ها، باورها، آیین‌ها، زبانزدها و ... روی آورده است.
موضوعات کتاب کوچه؛ امثال‌وحکم، تمثیلات، باورهای کوچه، چیستان، خواب‌گزاری، اذکار و اوراد، دوا و درمان، قصه و متل، احکام، بازی و ترانه، تصنیف، زبان پیچک، سوگند و ماشین‌نوشته (ادبیات کامیونی یا جاده‌ای) است.
از میان گونه‌های ادب عامه در کتاب کوچه، شعر و ترانه سهم بزرگی دارد. همان‌طور که بخش مهمی از هنر عوام منظوم‌اند و شعر و ترانه چاشنی آن‌هاست. کتاب کوچه را می‌توان مجموعه‌ای شگفت‌انگیز از ادب عامیانه ایران دانست که خواندنش لطف و شیرینی خاصی می‌بخشد.
شاملو در این مجموعه کوشش کرده به یکی از مهم‌ترین اصول در گردآوری فرهنگ عامه وفادار بماند و آن اصالت و رعایت امانت در نقل روایات فرهنگ شفاهی است.
شاملو تا پایان عمر خود با کمک آیدا توانست بخشی از مجموعه کتاب کوچه را تا حرف ح به‌انتشار برساند. در مصاحبه‌ای گفته بود: «راستش را بخواهید این کار سقف ندارد، یعنی هیچ‌وقت به آخر نمیرسد. توده مردم هر روز که می‌گذرد براساس دیده‌ها و شنیده‌ها و تجربه‌های عینی خود تغییرات تازه‌‌به‌تازه‌ای ابداع می‌کنند.»
چند ترانه از کتاب
ترانه کودکانه
تیمور لنگ
رفته به جنگ
خورده فشنگ
مُرده قشنگ
ترانه‌های تفنگ
در ظاهر من نظر کنی چون فیلَم
در روز مصاف، صور اسرافیلم
گر نیم‌نظر ز گوشه چشم کنی
در بردن جان، شریک عزرائیلم
...
(نمونه شعرهایی که بر قسمت انتهایی لوله تفنگ حکاکی می‌شد)
چیستان
آبی میون سنگ
داری میون آب
سبزی میون دار
سرخی میون سبز
قلیان
امثال و حکم
هرکسی کار خودش
بار خودش
آبش به انبار خودش
منابع:
گفت وگو با آیدا سرکیسیان(شاملو) درباره «کتاب کوچه»
کار کتاب کوچه هیچ وقت به پایان نمیرسد